Het areaal belichte tuinbouwgewassen groeit ieder jaar, maar kunstlicht is niet voor iedereen zaligmakend. Menig teler zou blij zijn wanneer het ook zonder licht wat lichter zou zijn in de donkere maanden. De Winterlichtkas is daar speciaal voor ontworpen. Onderzoekers Frank Kempkes en Jan Janse belichten de ervaringen in het eerste jaar.

Lampen hangen er niet en toch is het begin februari opvallend licht in de Winterlichtkas op het terrein van Wageningen University & Research in Bleiswijk. In opdracht van het programma Kas als Energiebron (tevens financier) stellen onderzoekers vast of de slim ontworpen kas de belofte van een 10% hogere lichttransmissie in de winterperiode waarmaakt. De kas is uitgerust met een Air in Control klimaatsysteem, waardoor er volledig volgens de principes van Het Nieuwe Telen kan worden gewerkt.

Het concept

De hogere lichttoetreding is de resultante van verschillende innovaties die het bouwconsortium (Bom Group, Glascom Tuinbouw en Svensson) in deze experimentele kas heeft toegepast. De kapbreedte is vergroot naar 5,6 m en het dek bestaat uit groot formaat (3 m x 1,67 m), hoogtransparante SmartGlass ruiten. Het glas heeft een (bescheiden) diffuserende werking van zo’n 30% en is niet 4 mm, maar 5 mm dik om te veel doorbuigen te voorkomen. Desondanks komt de hemisferische lichttransmissie uit op 90%, terwijl deze voor standaard tuindersglas circa 83% bedraagt.
De naam SmartGlass heeft leverancier Glascom Tuinbouw ontleend aan de bijzondere eigenschap dat het glas wanneer het nat is niet minder, maar evenveel licht doorlaat als in droge toestand. Een prettige bijkomstigheid van de etsmethode die het glas diffuus en anti-reflecterend maakt, is namelijk dat het oppervlak hydrofiel wordt. Hierdoor ontstaan er bij neerslag of condens geen druppels die het natuurlijke licht voor een deel reflecteren, maar een uiterst dun waterfilmpje dat het licht veel beter doorlaat.
Alle stalen en aluminium constructiedelen van de gehele kas zijn voorzien van een witte coating, zodat het binnengevallen natuurlijke licht maximaal wordt gereflecteerd en uiteindelijk op het gewas valt.

Bijzonder scherm

In de kas bevindt zich een opvallende ISO++ scherminstallatie. Wat direct in het oog springt, is dat deze niet horizontaal is geïnstalleerd, maar in W-vorm. Door de parallelle stand ten opzichte van het dek laat het scherm in gesloten toestand meer licht door.
Een tweede bijzonderheid aan het dubbele transparante scherm is de afstand tussen de schermlagen van slechts 6 cm. Door de geringe afstand ontstaat een effectieve spouw waarin de lucht niet vrijuit kan circuleren en er minder warmte verloren gaat.
Last but not least heeft schermfabrikant Svensson voor deze installatie een uniek folie toegepast. Het prototype schermdoek heeft een 3 tot 4% hogere lichttransmissie dan de gebruikelijke transparante Luxous energieschermen.
Door deze aaneenschakeling van kleine en grote innovaties zou de Winterlichtkas tussen 1 oktober en eind maart 12% lichtwinst moeten opleveren ten opzichte van een standaardkas (4 meter kap, 8 meter tralie met gecoate onderbouw). Onderzoeker Frank Kempkes van WUR: “Na oplevering hebben we met sensoren vastgesteld dat er per saldo 10,5% meer licht in de kas komt. Iets minder dus dan in theorie, maar het voldoet ruimschoots aan het gestelde doel van 10% meer licht in de winterperiode.

Ervaringen eerste teeltjaar

Na een korte inregelteelt met komkommer in het najaar van 2016, ging de eerste volwaardige hogedraad komkommerteelt (ras: Hi Power van Nunhems Zaden/Bayer) op 27 december van start. De plantdichtheid van 1,7 stengels/m² werd eind januari verdubbeld.
Volgens Jan Janse en Frank Kempkes ging het na het planten al snel mis. “We kregen direct te maken met een stevige tripsdruk, waar we in de herfst totaal geen last van hadden”, blikt Janse terug. “Waarschijnlijk kwam het voort uit de ondergrond. We zagen daardoor ook problemen ontstaan met de vruchtuitgroei, zoals een ongewoon hoog aandeel kromme vruchten en stek. Dat was het gevolg van trips, maar het gaf ook zeer groeikrachtige planten. Daardoor hebben we de stengeldichtheid eerder verdubbeld dan gepland. We hebben de trips eronder gekregen, maar je begint de teelt zo wel met een achterstand.”
“Het had beslist beter gekund”, erkent Kempkes. “Desondanks kwamen we op 12 juni uit op een productie van 55 kg en 130 vruchten per m². Gegeven de moeizame start en het feit dat we op het eind van de teelt wat Pythium zagen, vonden we dat toch geen verkeerd resultaat.”

Tweede teelt

De tweede teelt met hetzelfde ras (op nieuwe matten vanwege de Pythium) startte op 20 juni. Omdat de aanvankelijke plantdichtheid van drie per m² toch wat te hoog was, werden er op 10 en 24 augustus wat koppen uit het gewas gehaald. Op 16 oktober werd alles getopt, waarna de teelt op 19 november eindigde.
“Deze teelt liep vanaf het begin prima”, aldus Janse. “Samen waren de twee teelten goed voor een totale opbrengst van 112 kg bij 277 vruchten per m². Dat is meer dan de praktijk realiseert.” Collega Kempkes vult aan: “De grootste productiewinst wordt overigens niet in de winter geboekt, maar in voorjaar en zomer. Dat is niet zo verrassend, want de hogere lichttransmissie doet zich natuurlijk jaarrond gelden. Feit blijft echter dat je in de meest kritische periode, wanneer het natuurlijke licht met afstand de beperkende factor is, 10% meer licht binnenhaalt. Dat geeft het gewas al een kleine voorsprong wanneer de dagen merkbaar gaan lengen en die voorsprong blijft groeien zolang je het licht niet hoeft te weren.”

Nieuwe proef met verneveling

Inmiddels draait ook de derde komkommerteelt op volle toeren. Tussentijds is de kas voorzien van hogedruk vernevelaars. Door het koelende effect van de nevel hoeft er bij hoge instraling minder te worden geschermd en kunnen de luchtramen langer dicht blijven. In overleg met de begeleidingscommissie mikken de onderzoekers dit keer op één langdurige teelt, waarbij de planten hoogstwaarschijnlijk tweemaal in kokos worden herbeworteld.
“Dat heeft drie voordelen”, legt Janse uit. “Het gewas blijft continu in productie, je hebt minder pieken en dalen in de arbeidsfilm en je bespaart op de plantkosten. De hamvraag is uiteraard of we er in slagen om de planten hoogproductief te houden. Een aantal telers heeft deze methode al eens toegepast of denkt er over na, maar veel ervaring is er nog niet mee opgedaan. Leuk om daar nu eens op in te kunnen zoomen.”

Toepasbaarheid in praktijk

Met ruim 10% lichtwinst in winter én zomer lijkt de Winterlichtkas een mooie aanwinst in het palet kasconcepten, dat in het afgelopen decennium flink is verbreed. Hoe denken de onderzoekers en andere betrokkenen over de toepasbaarheid in de praktijk? Zullen telers deze bijzondere kas op waarde weten te schatten?
Kempkes: “Dat kun je bij dergelijke innovaties nooit echt voorspellen. Aan alles hangt een prijskaartje en de ene teelt is de andere niet. Wat wij samen met de bedenkers hebben aangetoond, is dat je door het combineren van slimme ideeën stappen vooruit kunt zetten in zowel productie als duurzaam telen. In de vertaalslag van prototype naar toepassing in de praktijk kun je zowel concessies doen om kosten te besparen als nieuwe ideeën implementeren om nog een extra voordeel te behalen. Die dynamiek moet vooral blijven.”

Ideeën verwezenlijken

Commercieel directeur John Meijer van Bom Group vult aan: “Productontwikkeling is een continu proces en een kas is per definitie maatwerk. Of de Winterlichtkas in deze vorm aanslaat of niet, doet niet echt ter zake. Waar het om gaat is dat er in dit project nieuwe ideeën en technieken zijn toegepast die voor de praktijk relevant zijn en bijdragen aan de gewenste ontwikkelingsrichting van de glastuinbouw in ons land. Ik ben er van overtuigd dat telers dit zullen herkennen. Voor de opdrachtgever staat dat natuurlijk ook centraal. Kas als Energiebron geeft de sector de mogelijkheid om ideeën te verwezenlijken, te beproeven en daardoor nieuwe inzichten te verwerven. Dat is van onschatbare waarde.”
Paul Arkesteijn van Svensson is het daar roerend mee eens. “Speciaal voor dit project hebben wij een nieuw, extreem transparant energiescherm ontwikkeld, dat 3 tot 4% meer licht doorlaat dan het standaard Luxous scherm. Dit project bood een unieke kans om het prototype te testen en te leren wat extra lichtdoorlatendheid betekent voor de teelt.”

Tekst en beeld: Jan van Staalduinen