Stengelkiep is een groot probleem in de bloembollensector. De geknikte stelen zijn onverkoopbaar en dus onwenselijk. Dat dit defect te maken heeft met de verdamping van de plant was bekend. Sinds jaar en dag luidt het advies dan ook om gedurende de broeifase flink te ventileren om de RV niet boven de 70% te laten komen. Onderzoekers testten of dit ook echt gedurende de complete trekduur nodig is. Want minder verdampen betekent aanzienlijk minder verbruik van energie.
De belangrijkste energieverbruikers bij tulpenbroei in twee- of drielagen-kas zijn: licht, verdamping en vooral warmteverlies naar buiten. Onderzoekers Jeroen Wildschut en Martin van Dam van Wageningen University & Research onderzochten eerder al de mogelijkheden voor lichtreductie. Een tulp heeft geen fotosynthese- of groeilicht nodig vanwege de vele koolhydraten in de bol. Enkel stuurlicht is nodig om rechtop te blijven staan en op kleur te komen. Deze bevindingen maakten in 2005 de weg vrij voor het huidige systeem van meerlagenteelt. Deze teeltwijze maakt het voor broeiers mogelijk om in de hoogte het productieareaal uit te breiden. Mede door de hoge benuttingsgraad leidt dit systeem tot een energiereductie van wel 40 à 50% per bos.
In een ‘next generation’ meerlagenteelt worden de bollen in goed geïsoleerde cellen op 6 of meer lagen getrokken. De opstand is niet langer een kas, maar meer een pakhuis waarbinnen energiezuinige LED-verlichting de dienst uitmaakt. Door compartimentering van de broeiruimte wordt aan de verschillende klimaateisen per groeifase voldaan.
Ventileren kost energie
Wildschut en Van Dam richtten hun pijlen vervolgens op de verdamping en ventilatie. Wildschut: “De ontwikkeling van één laag naar meerlagenteelt leverde 50% energiebesparing op. In die nieuwe situatie is ventilatie om vocht af te voeren de grootste energieverslinder. De installatie die de buitenlucht opwarmt en vervolgens het vocht afvoert, draait dag en nacht. Uit ons onderzoek blijkt dat we door minder te ventileren nog eens zo’n 50% kunnen besparen. Door de verdamping te verminderen, dus zo min mogelijk vocht af te voeren, realiseer je snel een energiereductie.”
In meerlagensystemen met twee tot drie lagen constateren de onderzoekers een energieverbruik van 300 MJ/1.000 stuks. En in ruimtes met zes lagen mét balansventilatie 180 MJ/1.000 stuks. Een hoopvolle uitkomst. Maar, zo benadrukken de onderzoekers, bezuinigen oké, maar dat mag nooit ten koste gaan van de kwaliteit. Daarom startte het project met onderzoek naar de verdampingsbehoefte van de plant per groeifase.
Kiepgevoelige fase
Van Dam: “In de eerste fase van het project verkenden we de kiepgevoeligheid van enkele belangrijke cultivars. Blad- en steelkiepers, maar ook kleurverbleking en te lichte en korte planten zijn het gevolg van slechte verdamping en calciumtekort in de cellen. De doorlatendheid van de celmembranen neemt door het gebrek toe, waardoor de cellen scheuren en er water lekt. Op die plek knakt de stengel of het blad. We weten dat in de groeifase van snelle strekking de groeiende delen calcium opnemen. In deze periode zorgt verdamping ervoor dat calcium uit onder meer water via de sapstromen op de juiste plek in de plant terechtkomt. Voldoende verdamping is in deze fase dus cruciaal.”
Opmerkelijk is verder dat het daadwerkelijke ‘kiepen’ niet per se in deze periode optreedt. Bij de oogst kunnen de bloemen nog fier rechtop staan, maar in de veiling of op de vaas steekt het symptoom alsnog de kop op. “Uit ons onderzoek blijkt dat de mate van gevoeligheid duidelijk cultivar-gebonden is. Op het ras Barcelona bijvoorbeeld bleek een te hoge RV geen enkel effect te hebben. Cultivars Strong Gold en Seadov bleken aanmerkelijk gevoeliger. Bij een RV van 83% was het aantal kiepers zeer hoog. De middelste groeifase bleek het gevoeligst voor een hoge RV.”
Alleen middelste trekweek lage RV
De onderzoekers verifieerden de kiepgevoelige fase door twintig prikbakken met tulpen over twee compartimenten te verdelen. In het eerste compartiment werd de RV op vrijwel 100% gehouden en in de tweede onder de 70%. Om de twee dagen wisselden de onderzoekers de bakken om. Zodra de kiepers zich manifesteerden, werden ze genoteerd en verwijderd. Deze proef is met drie trekken uitgevoerd. Uit de verschillende testen kwam steeds hetzelfde beeld naar voren. Van de circa twintig kasdagen is de middelste week bepalend voor eventuele latere kiepgevoeligheid.
In hun rapport stellen de onderzoekers dat de tulpen tussen 30% en 65% van de trekduur moeten verdampen. Gedurende die korte periode (afhankelijk van de gebruikte cultivar variërend tussen drie en negen dagen) kan de teler dus invloed uitoefenen op de calciumopname en moet hij voor een voldoende lage RV zorgen. De eerste en laatste week van de trekduur is de tulp ongevoelig voor een hoge RV. Wildschut: “Door alleen tijdens die middelste, kiepgevoelige week de RV onder de 70% te houden – in plaats van continu – kan dus fors op energie worden bespaard, zonder dat er extra kiepers optreden.”
Aanpassen teeltstrategie
Afgelopen januari deelde Van Dam de onderzoeksresultaten met de deelnemers van de landelijke bloembollendag. “Ik merkte dat de toehoorders geïnteresseerd waren. Natuurlijk zullen ze niet gelijk het roer omgooien, maar het is belangrijk dat ze erover nadenken. Pas wanneer ze het geloven, zullen ze aanpassingen doorvoeren in hun teeltstrategie. Logisch, juist daarom is het belangrijk om vervolg te geven aan dit onderzoek. We willen praktische handvatten kunnen bieden. Alleen zo zullen onze eerdere inspanningen daadwerkelijk gaan leiden tot vermindering van energie en dus CO2-reductie in de bloembollensector.”
Als de onderzoekers de vervolgfinanciering rond krijgen, willen ze dieper ingaan op de verdamping in de kiepgevoelige periode. Het laatste onderzoek wees uit dat de RV tijdens de kiepgevoelige fase niet echt 24 uur lang laag hoeft te zijn. Ze verwachten dat in die fase het ventilatiesysteem tussen de 3 tot 10 uur per dag uit kan. Zo ja, dan zouden telers door alleen in de kiepgevoelige fase tussen de 18 en 21 uur per dag te verdampen, tot zo’n 47% energie op ontvochtiging kunnen besparen. Het onderzoeken waard.
Het project Verdamping en energiebesparing bij tulp vindt plaats in opdracht van partijen in de Stuurgroep Schone en Zuinige Bloembollen/Meerjarenafspraak energie Bloembollen (KAVB, PT, ministerie van LNV, RVO.nl) en telers.
Samenvatting
Door minder te ventileren kan energie worden bespaard. Echter, bij een te hoge luchtvochtigheid kunnen opengebarsten bladeren of geknakte stelen (kiepers) ontstaan. Onderzoekers testten de mogelijkheden van minder verdampen tijdens verschillende groeifasen van de trek. Ze ontdekten een duidelijk kiepgevoelige periode waar voldoende verdamping essentieel is voor behoud van kwaliteit. De dagen voor en na deze periode kan een teler de RV rustig wat laten oplopen zonder dat daardoor meer kiepers optreden.
Tekst: Jojanneke Rodenburg. Foto’s: Studio G.J. Vlekke.
